Vijftien waarheden, nul feiten

Ik heb lang gedacht dat familieverhalen gingen over feiten.

Over wat er echt was gebeurd.

Over dat ene moment waarop alles scheef liep.

Iets wat je kunt aanwijzen en zeggen: daar begon het.

Zo worden we opgevoed.

Met het idee dat het verleden één vaste vorm heeft.

Eén verhaal.

Eén waarheid waar iedereen zich aan moet houden.

Totdat ik The Memory Illusion las.

In het Nederlands heet het De illusie van het geheugen.

En het bijzondere is dit.

Julia Shaw schrijft helemaal niet over families.

Niet over trauma.

Niet over generatieruzies.

Zij schrijft over het brein.

Over hoe herinneringen worden gevormd en over hoe ze veranderen.

Hoe ze vervagen.

Hoe ze vervormen.

Hoe ze opnieuw worden opgeslagen op het moment dat je eraan denkt.

En juist dat mechanisme gaf mij een lens waardoor ik iets begreep wat ik niet eerder zo scherp had gezien.

Niet omdat Shaw hierover schrijft, maar omdat ik haar uitleg herkende in wat ik al jaren zie in echte gezinnen.

Herinneren is niet opslaan.

Herinneren is opnieuw maken.

Je geheugen is geen harde schijf.

Het is een puzzelbak.

Elke keer dat je iets herinnert, leg je de puzzel opnieuw met de stukjes die nog over zijn.

En de lege plekken worden gevuld met emotie, verwachtingen, loyaliteit, angst, hoop, en alles wat je door de jaren heen hebt gehoord.

Toen ik dat begreep vroeg ik me af:

Als dit al gebeurt bij één herinnering,

wat gebeurt er dan met verhalen die twintig, dertig, vijftig jaar worden doorverteld door mensen die zelf pijn, schaamte, trots, teleurstelling of leegte in hun geschiedenis dragen?

Misschien praten we soms helemaal niet over wat er echt is gebeurd.

Misschien praten we over het verhaal dat het vaakst is herhaald.

Het verhaal dat het meeste pijn deed.

Het verhaal dat iemand het beste paste.

Het verhaal dat veilig voelde om te geloven.

En dat is ongemakkelijk.

Want hoe vaak zie je een gezin waarin iedereen een andere jeugd heeft meegemaakt terwijl ze onder hetzelfde dak woonden.

De oudste zegt dat hij alles droeg.

De middelste zegt dat niemand haar zag.

De jongste zegt dat iedereen haar verwend vond maar niemand haar serieus nam.

Iedereen gelooft zichzelf.

Iedereen voelt zich onbegrepen.

Dat is geen leugen.

Dat is hoe geheugen werkt.

Shaw legt uit dat herinneringen geen foto’s zijn.

Ze zijn reconstructies.

En elke keer dat je eraan denkt worden ze opnieuw ingevoerd, maar iets anders dan eerst.

Dat betekent dat een ruzie waarvan jij zegt dat iemand schreeuwde,

door de ander kan worden herinnerd als een gesprek op normale toon.

Jullie herinneren niet het moment.

Jullie herinneren de emotie.

En die emotie vult de rest in, alsof het brein de gaten dichttekent met gevoel in plaats van feiten.

En dan is er nog iets wat Shaw beschrijft.

Herinneringen kunnen zelfs ontstaan zonder dat ze ooit gebeurd zijn.

In een experiment dacht een groep volwassenen dat ze als kind Bugs Bunny hadden ontmoet in Disneyland.

Dat kan niet, want Bugs Bunny hoort niet bij Disney.

Maar door herhaling en suggestie voelde het alsof het echt was gebeurd.

Hun brein vulde het gat moeiteloos op.

Toen ik dat las dacht ik:

Als een mens een ontmoeting kan herinneren die nooit heeft plaatsgevonden,

wat doen families dan met verhalen die generaties lang opnieuw zijn verteld?

Maar voordat ik verder ga moet dit heel duidelijk zijn.

Niet alles is geheugenvervorming.

Sommige dingen zijn feit.

Soms is er wel een dader.

Soms is er wel een slachtoffer.

Soms gaat het om misbruik, verwaarlozing, agressie, verslaving, emotionele schade.

Soms moet je niet verzachten.

Niet relativeren.

Niet reconstrueren.

Soms is het wat het is.

En dat mag nooit klein worden gemaakt.

Shaw’s uitleg is geen excuus.

Het is geen manier om echte pijn weg te praten.

Het is een lens om te begrijpen waarom sommige familieconflicten blijven bestaan,

zelfs als niemand de details nog kent.

En dan zie je hoe verhalen groter worden dan bewijzen.

Neem dat stuk land in het land van herkomst.

Jarenlang geld gestuurd.

Elke maand discussie.

Wie heeft betaald.

Wie heeft gelogen.

Wie heeft misbruik gemaakt.

Wie wie heeft belazerd.

Iedereen heeft een versie.

Niemand heeft bewijs.

En dan ga jij erheen.

Volwassene.

Vol verwachting.

Je loopt die heuvel op.

Je kijkt.

En je ziet niets.

Zand.

Aarde.

Misschien een half ingestorte fundering die door een geit omver geduwd had kunnen zijn.

Je weet niet waar het stuk grond begint of eindigt.

Er is geen hek.

Geen bord.

Geen huis.

Niets.

En je denkt:

Is dit de plek waar mijn familie veertig jaar ruzie om heeft gehad.

Maar verhalen worden niet alleen groter.

Sommige verhalen worden juist weggestopt.

Iedere familie heeft die ene naam die nooit valt.

Die ene oom die nooit meer is teruggekomen.

Die ene tante waar niemand naar vraagt maar iedereen spanning voelt wanneer haar naam per ongeluk valt.

Het geheim dat iedereen kent maar niemand mag benoemen.

En juist omdat niemand het hardop uitspreekt,

wordt het verhaal nog onduidelijker.

Nog zwaarder.

Nog mysterieuzer.

Tot het niet meer gaat over wat er gebeurde,

maar over wat iedereen vreest dat er gebeurd zou kunnen zijn.

En als je vraagt wat er is,

krijg je antwoorden als:

Je weet hoe zij is.

Zij heeft altijd gedoe.

Laat maar.

Vraag maar niet.

Dat is familiegedoe.

Alle emotie.

Geen feiten.

Of kijk naar partnerkeuze.

Een zoon komt thuis met zijn vriendin.

Niemand zegt dat ze haar niet willen.

Maar iedereen voelt het.

Het past niet in het script dat zij voor hem hadden.

Niet in hun angst.

Niet in hun hoop.

Niet in het verhaal dat al jaren klaarstaat.

De afwijzing gaat niet over haar.

Het gaat over het verhaal dat de familie al die tijd koesterde.

En dan is er altijd iemand in de familie die het niet slikt.

Die stilvalt.

Die stopt met knikken.

Die verhalen hoort die ouder voelen dan hij of zij is.

Die zich afvraagt: hoe weet ik dit eigenlijk?

Was ik erbij?

Waarom voelt dit niet van mij?

Die persoon noem ik de doorbreker.

Er zijn drie soorten.

De twijfelaar die vragen stelt.

De stille die afstand neemt omdat blijven pijn doet.

En de rebel die iets doet wat niemand durfde.

Therapie.

Geloof.

Studie.

Verhuizen.

Liefde kiezen buiten de veilige grenzen van de familie.

Doorbrekers zijn niet altijd helden.

Soms raken ze verdwaald.

Soms raken ze mensen kwijt.

Soms breken ze de cyclus door weg te gaan,

niet door op te lossen.

Maar soms brengen ze beweging.

Soms zijn zij degene die deuren openen.

Soms tillen zij de familie zonder dat iemand het doorheeft.

Omdat zij vragen stelden die niemand durfde te stellen.

Maar wat het ook is.

Doorbrekers redden vaak zichzelf.

Niet het familieverhaal.

Niet de ruzies.

Niet de generaties.

Zichzelf.

En dat is waarom het zo moeilijk is.

Mensen voelen jouw twijfel als aanval.

Alsof jij hun pijn ontkent.

Alsof jij je boven hen plaatst.

Maar dat is niet wat er gebeurt.

Je stapt er gewoon naast zodat je niet langer in het midden hoeft te staan.

Shaw’s uitleg werkt hier niet als waarheid maar als lamp.

Het laat zien hoe verhalen kunnen blijven bestaan zelfs als niemand de feiten nog kent.

Niet omdat families zwak zijn.

Niet omdat mensen gek zijn.

Maar omdat dit is hoe het brein werkt.

Herinneringen zijn niet alleen wat we onthouden.

Herinneringen zijn wat we hebben kunnen verdragen.

En wat we door de jaren heen aangepast hebben zodat het draagbaar werd.

Verhalen blijven bestaan tot iemand vraagt:

Is dit eigenlijk wel van mij?

Dus vraag ik je dit.

Welk verhaal draag jij mee dat niet bij jou begon.

En wat gebeurt er als jij degene bent die het neerlegt zodat het niet verder hoeft naar de volgende generatie.

Benieuwd naar het boek waar ik het over had?

The Memory Illusion van Julia Shaw is hier te bestellen in het Engels via deze link.

De Nederlandse editie De illusie van het geheugen is af en toe moeilijker te krijgen, maar via deze link kun je zien of er op dit moment exemplaren beschikbaar zijn.